पुढील वर्षी आपल्या देशात, जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाहीचा पंचवार्षिक निवडणूक उत्सव होणार आहे. मागील काही वर्षात देशातील विकासकामांच्या घोडदौडीत सर्वाधिक काळ रखडलेला बहुचर्चित प्रकल्प अशी दुर्मिळ नोंद स्वत:च्या नावावर करू पाहाणारा ‘मुंबई गोवा महामार्ग चौपदरीकरण प्रकल्प’ पूर्ण होण्याची शक्यता आहे. आपसूकच या महामार्गाच्या दुतर्फा वृक्ष लागवडीच्या कंत्राटी कामालाही वेग येणार आहे. त्यातच मुंबई-गोवा महामार्गाच्या दुतर्फा शासन स्तरावर काजू लागवड करण्यात येणार असल्याचे प्रसूत झालेले वृत्त वाचल्यानंतर अलिकडे ऐकलेलं, ‘हा मार्ग जगातील सर्वोत्तम बोटॅनिकल कम् जैवविविधता (Biodiversity) महामार्ग होऊ शकतो’ हे वनस्पतीशास्त्राचा विशेष अभ्यास असलेल्या एका अस्सल कोकणी कृतिशील तज्ज्ञाचं चिंतन आठवलं आणि जागतिक वनदिनाच्या अनुषंगाने कागदावर उतरवलं, इतकंच!
२०११पूर्वी मुंबई ते गोवा दरम्यानचा किमान प्रवास तेरा तासांचा होता. या रुंदीकरण प्रकल्पाने तो दहा तासांच्या आत येईल. भविष्यात हा महामार्ग मंगळुरूपर्यंत वाढेल. सरकारी जमीन उपलब्ध झाल्यास लॉजिस्टिक पार्क आणि ट्रक टर्मिनलही उभारली जातील. या महामार्ग प्रकल्पाच्या पूर्णत्वासाठी सिंधुदूर्ग जिल्हा वगळता कोकणातील लोकप्रतिनिधींनी सक्षम पाठपुरावा केलेला नाही ही वस्तुस्थिती आहे. या महामार्गावरील खड्डे भरण्यासाठी अनेकदा उच्च न्यायालयाला, सरकारला आदेश द्यावे लागले आहेत. २०१४पासून २०२१पर्यंत जवळपास सहा वेळा सरकारने हा प्रकल्प पूर्ण करण्याच्या तारखा बदलल्यात. महामार्ग निर्मितीच्या काळात आजवर किमान पाचेक हजार प्रवाशांचे दुर्दैवी मृत्यू झालेत. मुंबई ते गोवा हा ४७१ किमी महामार्ग (NH66) २०११पासून चार पदरी करण्याचा प्रयत्न सुरू आहे. हा मार्ग नवी मुंबईतील पनवेलला गोव्याशी जोडतो. पुढे तो महाराष्ट्र, गोवा, कर्नाटक आणि केरळमधून थेट कन्याकुमारी आणि तामिळनाडू येथील केप कोमोरिन येथे संपतो. आम्ही ‘कोकण ते कन्याकुमारी’ प्रवास या रस्त्याने केलेला आहे. ‘सप्तकोकण’ संकल्पना समजून घेतली तर हा सारा मार्ग आपल्याला जागतिक ‘बॉटनिकल’ हायवे करता येणे शक्य आहे. अर्थात आपण तूर्तास लेखन मर्यादा मानून मुंबई ते गोवा मर्यादित विचार करतो आहोत. आपल्या देशात ‘बोटॅनिकल गार्डन’ आहेत. तिथे वनस्पती ह्या संशोधन आणि शिक्षणाच्या उद्देशाने वाढवल्या जातात आणि प्रदर्शित केल्या जातात. तामिळनाडूमधील उटीचे सरकारी बोटॅनिकल गार्डन गुलाबांच्या प्रचंड संग्रहासाठी प्रसिद्ध आहे. ही भारतातील गुलाबाची सर्वात मोठी बाग मानली जाते. जगातील सर्वात मोठे वटवृक्ष सांभाळणारे आचार्य जगदीश चंद्र बोस भारतीय वनस्पति उद्यान पश्चिम बंगालमधील शिबपूर, हावडा येथे आहे. निर्दयी मानवी विकृतींनी कितीही वृक्षतोड केली तरी आजही पुरेशा पर्जन्यमानाच्या बळावर असंख्य निसर्गनवले प्रसवण्याची कोकणभूमीची क्षमता सर्वज्ञात आहे. चिपळूणचे प्रसिद्ध व्यापारी श्रीरामशेठ रेडीज यांनी त्यांच्या धामणवणे येथील फार्महाऊसवर अलिकडच्या दोनेक वर्षात ‘ग्लोबल चिपळूण टुरिझम’ संस्थेच्या मदतीने दोन एकरात ‘मियावाकी’ जंगल तयार केले. येथे साडेतीनशे प्रकारची झाडे पाहाता येतात. कोकणातील मातीची उगवणक्षमता यातून सिद्ध होते. तिला पाठबळ देऊन या महामार्गावर वृक्ष लागवडीस बळ देण्याची आवश्यकता आहे. आपल्या सर्वसामान्य मनात बोटॅनिकल गार्डन म्हणजे एक अशी जागा जिथे आपण प्रवेश करताच आपल्याला एकाच ठिकाणी भूतलावरचे सर्वोत्तम सौंदर्य पाहायला मिळते. बोटॅनिकल गार्डनची ही संकल्पना विचारपूर्वक मुंबई गोवा महामार्गाच्या दुतर्फा उपयोगात आणल्यास कोकणातील नष्ट होण्याच्या किंवा धोक्यात आलेल्या वनस्पतींचे संवर्धन करता येईल. कोकणचे पर्यटन अधिक हरित आणि पर्यावरण पर्यटन म्हणून बळकट होण्यास मदत होईल. हा बोटॅनिकल हायवे पाहायला जगातून पर्यटक येतील.
या हायवेचे वृक्ष लागवडीचे उदिष्ट कितीही आकर्षक असले तरीही प्रत्यक्षात जून २०२१मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या एका वृत्तानुसार, ‘मुंबई-गोवा राष्ट्रीय महामार्गाच्या झाराप ते खारेपाटण दरम्यान वनसंज्ञेखालील संपादित करण्यात आलेल्या भूमीत दुतर्फा झाडे तात्काळ लावण्यात यावीत. अन्यथा महामार्गाच्या दुसर्‍या टप्प्याचे काम करण्यास अनुमती दिली जाणार नाही’, अशी नोटीस सिंधुदुर्गच्या उपवनसंरक्षकांनी राष्ट्रीय महामार्ग प्राधिकरणाला बजावली होती. शासनाच्या एका विभागाने काम करण्यासाठी शासनाच्याच दुसऱ्या विभागाला नोटिस पाठवण्याची घटना या प्रकल्पाने अनुभवली. भविष्यात वृक्षतोडीचा परिणाम कोकणच्या पर्यावरणावर होईल, वातावरण बिघडून सह्याद्रीत पडणाऱ्या पावसाचे प्रमाण घटेल असे पर्यावरण तज्ज्ञांकडून वारंवार सांगितले गेले आहे. हे प्रश्‍न उद्‌भवू नयेत यासाठी मुंबई-गोवा महामार्ग हरीत महामार्ग बनविण्याची घोषणा झाली होती. चौपदरीकरणासाठी तोडण्यात येणाऱ्या वृक्षांच्या तिप्पट झाडांची लागवड करण्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले होते. स्थानिक हवामानात वाढतील आणि भरपूर प्राणवायू सोडतील अशा झाडांची निवड करण्यात येणार होती. प्रत्यक्ष लागवडीसाठी रस्त्याजवळच्या ग्रामपंचायतींची मदत घेण्यात येणार होती. पहिल्या टप्प्यात छोट्या उंचीची, दुसऱ्या भागात मध्यम आणि तिसऱ्या टप्प्यात उंच वाढणारी झाडे अशा चढत्या क्रमाने लावल्यास ध्वनी प्रदूषणाचा त्रास होणार नाही. पर्यावरणावर होणारे परिणाम टाळता येतील. असे सारे छान कागदोपत्री नियोजन होते. भारतीय रस्ते परिषदेच्या नियमांत महामार्गादरम्यान प्रति किलोमीटर अंतरावर ५८३ झाडे लावावीत असे नमूद आहे. त्यानुसार या महामार्गावर प्रति किलोमीटरला ५८३ झाडे (रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला प्रत्येकी सहा मीटरमध्ये छोटी, मध्यम आणि मोठी अशी तीन स्वरूपाची झाडे) म्हणजे त्यात छोट्या उंचीची ३३३, मध्यम उंचीची १६८ आणि उंच ८४ झाडे असे गणित निश्‍चित झाले होते. तर १० जिल्हे, २६ तालुके आणि ३९० गावांतून जाणाऱ्या महाराष्ट्र समृद्धी महामार्गादरम्यान प्रति किलोमीटर १३२६ झाडे लावण्याचे उद्दिष्ट आहे हे लक्षात घ्यायला हवे आहे. कोकणात मुंबई गोवा महामार्गाचे काम सुरू होण्यापूर्वी झाडे लावण्याचे नियोजन होणे गरजेचे असताना सध्या फक्त काजू लागवडीचा विषय पुढे येतो आहे. या महामार्ग रुंदीकरणात पहिल्या ८४ किलोमीटरच्या टप्प्यात सुमारे २५हजार वृक्षांची कत्तल करण्यात आली होती. तर महामार्गाच्या मध्यवर्ती चिपळूण, संगमेश्‍वर, रत्नागिरी आणि लांजा या चार तालुक्‍यांतील सुमारे ५५ हजार ८८९ झाडे तोडली गेली आहेत. चौपदरीकरणासाठी पोलादपूर तालुक्यात ६९७ वृक्ष तोडले गेलेत. सर्वाधिक वृक्षतोड कर्नाळा पक्षी अभयारण्य आणि सुकेळी खिंड भागात झालेली असावी. जवळपास सर्व ठिकाणच्या वृक्षतोडीला किमान आठेक वर्षांचा कालावधी लोटूनही अनेक ठिकाणी आजही वृक्षारोपण झालेले नाही. कोकण रेल्वे प्रकल्पाप्रमाणे स्वतंत्र कार्यभार म्हणून या प्रकल्पाकडे न पाहाणे आणि अधिकाऱ्यांच्या वारंवार होणाऱ्या बदल्या याचाही मोठा फटका या प्रकल्पाला बसलेला आहे. वृक्षतोडीमुळे आज मुबंई गोवा राष्ट्रीय महामार्गावर रस्त्याशेजारी थोडयाश्या विसाव्यासाठीही सावली शिल्लक राहिलेली नाही. पूर्वी हा हायवे झाडाझुडपांमुळे निसर्ग सौंदर्याने नटलेला होता. खरंतर तो तसाच ठेवून सागरी महामार्ग अधिक सक्षम करणे किंवा सध्याचा प्रस्तावित नवा कोकण मार्ग निर्माण करणे शक्य होते. मात्र वृक्षतोडीचा अतिप्रचंड हव्यास कामी आला आणि कोकण महामार्ग भकास बनला. त्यातच कोकणात वणवे, चोरटी वृक्षतोड, प्राणीहत्यांनी इथल्या निसर्गाला रक्तबंबाळ करून सोडले आहे. ‘वृक्षप्रेमी’ जनता यावर पावसाळी लागवड-जतन आणि संवर्धन उपक्रमांची मलमपट्टी तरी किती लावणार?
मुंबई-गोवा महामार्गाच्या रुंदीकरण प्रकल्पात दुतर्फा वृक्षारोपण करण्याची जबाबदारी केंद्र सरकारची की राज्याची? यावरूनही यापूर्वी कोर्टात चर्चा झाल्या आहेत. आज या महामार्गावरून प्रवास करताना पूर्वीच्या अनेक पाऊलखुणा पुसल्या गेल्याच्या, असंख्य संजीवांची निवासस्थाने असलेले बडे वृक्ष जमीनदोस्त झाल्याच्या आठवणी मनाला छळतात, असंख्य वेदना देतात. २०१८साली कणकवली शहरातील प्रसिद्ध पुरातन वड जमीनदोस्त झाला त्या सायंकाळी आम्ही दुर्दैवाने तिथे मुक्कामी होतो. शहरातील बसस्थानक आणि हॉटेल सह्याद्रीसमोरील या वटवृक्षाने मागील किमान शंभर वर्षात असंख्य पक्षांना आधार दिला होता. प्रवाशांना सावली दिली होती. त्या सायंकाळी अचानक जगण्याचा आधार हरविलेला पाहून दिवसभर फिरून परतलेली थकली-भागलेली पाखरं जीवाच्या आकांताने आकाशात घिरट्या घालताना पाहिली आणि त्या रात्री आमची जेवणाची इच्छाच मेली इतकी अस्वस्थता आली होती. निसर्गाविषयी विलक्षण आत्मियता बाळगणारी माणसे आपल्याकडे खूप आहेत. त्याचवेळी आपल्याकडे शहरा-शहरातील अंतर्गत रस्त्यांच्या आडवी आलेली, वीजेच्या तारांशी सलगी करू पाहाणारी, सर्वसामान्यांनी मायेनं वाढविलेली झाडी निर्दयतेने तोंडणारे स्थानिक प्रशासन आणि वीज कंपनीचे कर्मचारीही आहेत. आपल्याकडे असंख्य शहरातील भूजलपातळी दिवसेंदिवस कमालीची खालावते आहे. आपण शहरातून वास्तव्य करताना ‘वृक्षकर’ भरूनही वृक्षसंस्कृती संपवत चाललो आहोत. रखरखत्या उन्हात आता नागोठणे जवळच्या वाकण नाक्यावरील वटवृक्षाची आठवणही सतावते. चिपळूणनजीक सावर्डे गावीही असाच पुराणवृक्ष उद्धवस्थ झाला. पूर्वीच्या कोकण महामार्गावर याच झाडांनी प्रवासी निवारा शेडची भूमिका बजावली होती. आम्ही करंटयांनी ‘गरज सरो वैद्य मरो’ अशा पद्धतीने शतकांचे साक्षीदार असलेल्या असंख्य पुराणवृक्षांचा निर्दयतेने बळी घेतला. मुंबई-गोवा जागतिक ‘बॉटनिकल’ हायवे या निर्दयतेचे प्रायश्चित करण्याची संधी ठरू शकते. आम्ही सर्वानी ती स्वीकारण्याची गरज आहे. अन्यथा निसर्गशक्ती आपल्यावर सूड उगवल्याशिवाय राहाणार नाही.
मुंबई ते गोवा हा कोकण पर्यटन महामार्ग जागतिक दर्जाचा सर्वोत्कृष्ठ बोटॅनिकल कम जैवविविधता (Biodiversity) महामार्ग’ साकारणे शक्य असल्याची संकल्पना आम्हाला ज्यांनी सांगितली त्या, आपल्या सुमारे १७ एकरच्या जंगलात २५ वर्षांच्या अविश्रांत कष्टातून जगातील विविध वनस्पतींचं जातिनिहाय वैविध्य फुलविणाऱ्या, वनस्पतीशास्त्राचे कृतिशील तज्ज्ञ आणि महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे डोळ्यांच्या हॉस्पिटलचे नेटवर्क उभारणाऱ्या इन्फिगो आय केअर हॉस्पिटलचे डायरेक्टर डॉ. श्रीधर ठाकूरदेसाई सरांना आम्ही याबाबतचे नियोजनही विचारले. तेव्हा ते म्हणाले, ‘मुंबई गोवा महामार्गाच्या ‘कशेडी ते खारेपाटण’ या रत्नागिरी जिल्हा हद्दीतील दोनशे किमी मार्गात वृक्ष लागवडीसाठी दुतर्फा चारशे किमी अंतर उपलब्ध आहे. साधारणपणे एक किलोमीटर अंतरावर एक प्रजाती अशा पद्धतीने विचार केला तर रत्नागिरी जिल्ह्यातील उपलब्ध चारशे किमी अंतरात आपल्याला विविध चारशे प्रजाती लावता येतील. इतक्या प्रजाती विचारपूर्वक जतन केलेला महामार्ग जगात कुठेही नाही आहे. प्रजातीची निवड करताना कोकणातील डोंगराळ, सपाटीचा, उताराचा प्रदेश याचा विचार करून प्रत्येक पंचवीस किलोमीटरच्या टप्प्यात एकाच झाडाच्या विविध प्रजातींची लागवड करणे आणि त्याच पंचवीस किमीच्या पट्ट्यात एका ठिकाणी विशिष्ठ वर्तुळ करून त्याच झाडाची सर्वोत्कृष्ठ प्रजातीची लागवड करण्यासारख्या संकल्पना अमलात आणता येतील. यातून कोकण हायवे हा ‘जगातील पहिला बोटॅनिकल हायवे’ तर होईलच पण तो उत्कृष्ठ जैवविविधता (Biodiversity) महामार्गही होईल. असे झाल्यास जगातील असंख्य अभ्यासक, संशोधक हा हायवे पाहायला येतील. वृक्ष लागवडीच्या एक किमीच्या मधल्या अंतरात आपल्याला काही ठिकाणी जाळयांचे कुंपण करून दुर्मिळ वेली, वनस्पती, फुलझाडे लावता येतील. अशा पद्धतीने आपण हजारभर प्रजातींचा हा महामार्ग उभा करू शकतो. काही ठिकाणी खाड्यांच्या परिसरात आपल्याला कांदळवनांच्या प्रजातींची लागवडही करता येईल. मात्र शासनाने काजूची झाडे कोकणातील मुंबई गोवा या पर्यटन महामार्गाच्या दर्शनी ठिकाणी अजिबात लावू नयेत. काजूच्या कलमांना १५-२० वर्षांहून अधिकचे आयुष्य नाही. ही झाडे दर्शनी खूप बोजड दिसतात. त्या झाडांचा कचरा खूप पडतो. त्याच्यावर रोगही लवकर येतो. या कारणांमुळे काजूची झाडे हायवेवर लावण्यातील शासकीय गुंतवणूक वाया जाण्याचा धोका आहे. त्यामुळे कोकण पर्यटन महामार्ग साकारताना आपल्याला ‘जगातील पहिला बोटॅनिकल कम उत्कृष्ठ जैवविविधता (Biodiversity) महामार्ग’ साकारण्याची, वृक्ष संवर्धनाची खूप मोठी संधी आहे. हा विचार करून सर्वांनी एकत्र येऊन महामार्गाच्या टप्प्यातील गावातील वृक्षरक्षकांचे गट करून, मार्गावरील शाळा-महाविद्यालयांच्या विद्यार्थ्यांना, ग्रामपंचायती आदींना अनुदान किंवा मानधनासह जबाबदारी दिल्यास शासनाच्या वृक्ष लागवडीच्या बजेटमध्ये जागतिक दर्जाचा सर्वोत्कृष्ठ बोटॅनिकल कम जैवविविधता (Biodiversity) महामार्ग’ साकारणे शक्य आहे.’
फेब्रुवारी महिन्याच्या दुसऱ्या आठवड्यात, कोकणातील राजापूर तालुक्यातील तळवडे गावी संपन्न झालेल्या आठव्या ग्रामीण मराठी साहित्य संमेलनावरून परतताना आठवणीने आम्ही विशेष आग्रहावरून आवर्जून, डॉ. श्रीधर ठाकूरदेसाई सरांना त्यांच्या भांबेड गावी जाऊन भेटलो होतो. जागतिक दर्जाची वैशिष्ट्य सांभाळणारी त्यांची बाग फिरताना बोलण्याच्या ओघात सरांनी आमच्याजवळ मुंबई गोवा हायवे हा ‘जगातील पहिला बोटॅनिकल कम उत्कृष्ठ जैवविविधता (Biodiversity) महामार्ग’ होऊ शकतो ही भूमिका बोलून दाखविली होती. कोकणभूमीत हे होणे शक्य असल्याने हा जगातील असा पहिला हायवे ठरेल असेही त्यांनी सांगितले होते. याबाबत त्यांनी कोकणातील काही लोकप्रतिनिधींशी चर्चाही केली होती. जागतिक वनदिनाच्या पार्श्वभूमीवर, कोकणातील या महत्त्वाच्या हायवेच्या दुतर्फा ‘काजू फळपिक विकास योजना’ अंतर्गत काजू लागवड केली जाणार असल्याचे वृत्त वाचनात येताच आम्हाला हे सारे लिहावेसे वाटले. करमळसारखे (एलिफंट अँपल)अनेक देशी आणि कोकणच्या मातीशी नाते सांगणारे वृक्ष आज कोकणातून गायब झालेले आहेत. अशा साऱ्या दुर्मिळ वृक्षांची जाणीवपूर्वक जोपासना करण्याचे अभियान पुढील काळात कोकण महामार्गावर उभे राहिल्यास ‘जगातील पहिला बोटॅनिकल हायवे कम् जैवविविधता (Biodiversity) महामार्ग’ अशी एक वेगळी ओळख या कोकण पर्यटन महामार्गाला मिळवून देता येणे सहज शक्य आहे. यासाठी ‘एकच लक्ष्य दुतर्फा वृक्ष’ हा भविष्यातील मुंबई-गोवा महामार्गाचा वृक्षसंवर्धन मंत्र व्हायला हवा आहे.
धीरज वाटेकर, चिपळूण
मो. ९८६०३६०९४८
(धीरज वाटेकर हे कोकणच्या विकासासाठी प्रयत्नशील ‘पर्यटन-पर्यावरण’ विषयातील कार्यकर्ते आहेत. त्यांची ‘पर्यटन व चरित्रलेखन’ या विषयावरील आठ पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. ते गेली पंचवीस वर्षे ‘पत्रकार’ म्हणून कोकण इतिहास व संस्कृती, ग्रंथ चळवळ, पर्यटन, निसर्ग आणि पर्यावरण आदी सामाजिक जागृतीपर विषयात कार्यरत आहेत.)
